θα του προτείνει να μείνει την ημέρα αυτή στο Δημητρίτσι. (β) Να αναχωρήσει την επομένη, προς συνάντηση του Χρηστώφ, κοινή αποστολή αποτελούμενη από έναν Έλληνα και έναν Βούλγαρο αξιωματικό….
Σε μια ώρα όμως, καταφθάνει από τις Σέρρες «χωρικός τις» …με την πληροφορία ότι η βουλγαρική δύναμη που κατευθύνεται προς τη Νιγρίτα έχει εντολή …να «τιμωρήσει» τους Έλληνες, επειδή την προηγουμένη δεν επέτρεψαν την είσοδο της βουλγαρικής Ημιλαρχίας στην πόλη….
Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία δεν πτοείται…. «Διέταξα τον εν Κοπάτσι Λόχον μου», αναφέρει ο Γαργαλίδης, «να βαδίση και καταλάβη θέσιν πλευρικήν προς την πορείαν του βουλγαρικού αποσπάσματος, μετά της εν Νιγρίτη δε δυνάμεως, σκοπώ να παρακωλύσω προέλασιν, επιβλέπων και τον εν τη κωμοπόλει Λόχον».
Στο μεταξύ ο Χρηστώφ, αφού πέρασε από τη Σακάφτσια και συμπεριέλαβε στη δύναμή του τον εκεί βουλγαρικό Λόχο, κατευθύνθηκε προς το Δημητρίτσι…. (όπου) εισέρχεται …στις 6 το απόγευμα… Εκεί τον βρίσκει ο αγγελιοφόρος που έστειλε από τη Νιγρίτα ο Αθανασώφ… Ο Γαργαλίδης …κινητοποιεί και τον Λόχο Κορδογιάννη από το Όρλιακο… «Κατόπιν διαταγών μου …σημειώνει …«το απόσπασμα του Ταγ/ρχου Χρηστώφ ευρέθη περιβεβλημένον …αριστερά μεν υπό του Λόχου Σταυριανόπουλου …οπίσω δε και αριστερά υπό του Λόχου Κορδογιάννη …και έμπροσθεν υπό των εν Νιγρίτη δύο Λόχων. Απέμεναν αυτώ τ’ αριστερά του Στρυμόνος έλη, αφ’ ού προηγουμένως θα ηνοχλείτο και υπό των εν Φυτώκι, Αβδαμάλ, Δημητρίτση και Μακές μικρών φρουρών μας».
Τις πρωινές ώρες της 17ης Φεβρουαρίου…το απόσπασμα Χρηστώφ έχει ξεκινήσει από Δημητρίτσι για τη Νιγρίτα. Ο Γαργαλίδης και οι συνεργάτες του δεν έχουν πλέον καμία ψευδαίσθηση για τις προθέσεις των Βουλγάρων. «Κατά την στιγμήν ταύτην» …«διαβίβασε την διαταγήν εις τον Λοχαγόν Σταυριανόπουλον» ... να κινείται παράλληλα προς τη φάλαγγα Χρηστώφ …και όταν φτάσει στο ύψος του Ξυλότρου να ελιχθεί και να τοποθετηθεί προ της Τσιαρπίστας (στα «Πλατανούδια»), κλείνοντάς του τον δρόμο. Επίσης, δίνεται εντολή στον Κορδογιάννη, να παρακολουθήσει τον ελιγμό …και την κατάλληλη στιγμή να τοποθετηθεί στη Νιγκοσλάβη, πλευρικά προς τον Χρηστώφ….
Την ίδια μέρα (17 Φεβρουαρίου), έγιναν και άλλες στρατιωτικές κινήσεις που αφορούν την κινητοποίηση «λαού και στρατού»… τόσο στη Νιγρίτα όσο και στην Τσιαρπίστα….Μέσα στην πόλη (της Νιγρίτας) έχει τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο επιτήρησης των Βουλγάρων από τον Λόχο Τσαφίτσα, τους πολιτοφύλακες του Γιαγκλή και τους Προσκόπους. Οι Λόχοι Γαρδίκα και Βασιλακόπουλου μετακινούνται στην Τσιαρπίστα. Οι τελικές θέσεις τους είναι στα «Πλατανούδια» …φαίνεται όμως ότι για λόγους ταχτικής τοποθετούνται επί του παρόντος στις γειτνιάζουσες παρυφές του χωριού…
Ταυτόχρονα …ο Γιαγκλής κινητοποιεί τους κατοίκους της Τσιαρπίστας, σε συνεργασία με τους επιτόπου συνεργάτες του… Εκείνη η μέρα της 17ης Φεβρουαρίου 1913, θα μείνει διαχρονικά ανεξίτηλη στους Τσιαρπισινούς. Όσοι έχουν όπλα τρέχουν να ενταχθούν στη δύναμη του Γιαγκλή …Άνδρες, γυναίκες και παιδιά, μεριμνούν για την υποστήριξη των πολεμιστών. Οι έχοντες κατάλληλα οικήματα στη ζώνη παράταξης των δύο Λόχων, τα προσφέρουν για καταλύματα των στρατιωτών. Συγκεντρώνουν ξύλα, σόμπες και μαγκάλια για να ζεσταθούν οι πολεμιστές. Κουβαλούν πουρνάρια και ετοιμάζουν φούρνους που θα ψήνουν ψωμί για τους στρατιώτες. Διαμορφώνουν μαγειριά όπου θα στηθούν τα καζάνια για το συσσίτιο. Μαζεύουν κάπες, σκεπάσματα, πανωφόρια, κάλτσες χονδρές, τσαρούχια και άλλα χρειώδη για την αντιμετώπιση του τσουχτερού κρύου και του χιονιού που πέφτει ασταμάτητα…. Παρόμοια κινητοποίηση… πραγματοποιείται (και) στη Νιγρίτα την ίδια μέρα (16 προς 17 Φεβρουαρίου): «Οι κάτοικοι πέριξ των βουλγαρικών στρατωνισμών είχον εκκενώσει τας οικίας των... (ενώ) συγχρόνως είχον διανεμηθεί όπλα εις τον πληθυσμόν»….
Γαργαλίδης δεν παραλείπει τις διαβουλεύσεις για «συνδιαλλαγή», που με περισσή υστεροβουλία έχει προτείνει από την προτεραία ο Αθανασώφ. Στέλνει «την μεσημβρίαν τον Υπ/γόν... Γαρδίκαν Π., μετά Βουλγάρου αξιωματικού (τον Σισκώφ), ίνα δηλώση εις τον Ταγματάρχην, ότι η άνευ λόγου έλευσις βουλγαρικού στρατού εν Νιγρίτη και Τσάγεζι, γίνεται κατά παράβασιν ...συμπεφωνημένων, και ότι ταύτην είμαι υποχρεωμένος να αποκρούσω διά των όπλων». Οι Γαρδίκας και Σισκώφ καλπάζουν προς το απόσπασμα Χρηστώφ, που στο μεταξύ έχει ενισχυθεί «δι’ ενός Λόχου και τριών Διμοιριών…Το συναντούν ανάμεσα από το Δημητρίτσι και τις Απιδιές…Ο Χρηστώφ συνειδητοποιεί ότι είναι περικυκλωμένος…Δηλώνει ότι θα μεταβεί μόνος του (ως άτομο) στη Νιγρίτα για συνεννοήσεις. Ο Γαρδίκας επιστρέφει και ενημερώνει τον Γαργαλίδη.
Ταυτόχρονα, το βουλγαρικό απόσπασμα, πεζοπορώντας στο χιονισμένο τοπίο, θα φθάσει στο Ξυλότρο την 18.30 της 17ης Φεβρουαρίου, παρακολουθούμενο στενά από τον Λόχο Σταυριανόπουλου που βαδίζει στο δεξιό του…Πριν φτάσουν στις παρυφές του Ξυλότρου, ο Σταυριανόπουλος ελίσσεται και κατευθύνει τον Λόχο του προς τα Πλατανούδια Τσιαρπίστας… Ο Κορδογιάννης προωθείται …προς τη Νιγκοσλάβη…
Στο μεταξύ, ο Χρηστώφ έχει σπεύσει και βρίσκεται στη Νιγρίτα ήδη από τις 5 το απόγευμα… Συσκέφτεται με τον Αθανασώφ επί 3 ολόκληρες ώρες και μόνο στις 8 το βράδυ συναντά τον Γαργαλίδη. Ζητά …να εγκαταστήσει φρουρές σε Φυτόκι, Μονούχι, Παλιότρο, Κούτσιος και Κρούσοβο «διά τας συγκοινωνίας Νιγρίτας-Τσάγεζι» και επίσης για την εξασφάλιση των δρόμων Νιγρίτα-Σωχός και Νιγρίτα-Λιγκοβάνη …Ο Γαργαλίδης απορρίπτει όλα τα αιτήματα, εγγυάται προσωπικώς την ασφαλή μεταφορά εφοδίων στη βουλγαρική φρουρά του Τσάγεζι και του ζητά να επιστρέψει στις Σέρρες με το απόσπασμά του….Ο Χρηστώφ δηλώνει ότι επιφυλάσσεται να αναφέρει τα διαμειφθέντα στις Σέρρες και ότι, αναμένοντας διαταγές, «θα παραμένη εν απόσπασμα εις Ξυλότρον, χωρίς ποσώς να μετακινηθή». Ο Γαργαλίδης ανταπαντά: Εν τοιαύτη περιπτώσει «θα ζητήσω να μοι επιτραπή υπό της προϊσταμένης μου αρχής, ίνα μετά δύο Λόχων μεταβώ και εγκατασταθώ εις Σέρρας»!...
Την επομένη (18 Φεβρουαρίου) …οι Γαρδίκας και Μαρκώφ μεταβαίνουν στο Τσάγεζι (για διευθέτηση του επεισοδίου)… Την 19η Φεβρουαρίου, μετά από πρόσκληση του Χρηστώφ, ο Γαργαλίδης, συνοδευόμενος από τον Βασιλακόπουλο, πηγαίνει στο Ξυλότρο για συνέχιση των συνεννοήσεων… Ο Βούλγαρος δηλώνει απερίφραστα ότι έχει διαταγές να εγκαταστήσει φρουρές σε διάφορα χωριά …(ώστε) να εξασφαλίσει την (από Σέρρες) «προς Τσάγεζι οδόν», προκειμένου να μεταφέρονται με ασφάλεια τα εφόδια στην εκεί βουλγαρική φρουρά. Ο Γαργαλίδης απαντά και πάλι ότι εγγυάται προσωπικά την ασφαλή μεταφορά …των εφοδίων, πλην όμως θα αποκρούσει με τα όπλα «πάσαν απόπειραν εισόδου (βουλγαρικών) στρατευμάτων» σε χωριά της περιοχής Νιγρίτας…. (Τελικά) συμφωνείται «όπως επί 48 ώρας το βουλγαρικό απόσπασμα του Ξυλότρου, ως και τα ευρισκόμενα εντός της Νιγρίτας και των περιχώρων αποσπάσματα, μη μετακινηθώσι». Ήταν ώρα 4 μμ της 19ης Φεβρουαρίου, και συνεπώς το «πάγωμα» των εκατέρωθεν ενεργειών θα διαρκούσε τουλάχιστον μέχρι τις 4 μμ της 21ης Φεβρουαρίου. Ένα «πάγωμα» που έμελλε να παραβιασθεί από τον Χρηστώφ….
Οι Γαργαλίδης και Βασιλακόπουλος …δεν έχουν πλέον καμιά αμφιβολία ότι η ώρα της αναμέτρησης φτάνει. Άλλωστε, τόσο κατά την μετάβαση στο Ξυλότρο όσο και κατά την επιστροφή τους, δεν ξεφεύγουν ασφαλώς από τα έμπειρα μάτια τους τα δυο κανόνια …που οι Βούλγαροι έχουν καμουφλάρει στο ύψος της Γκορνιτσιάς… Στη Νιγρίτα (ο Γαργαλίδης) συσκέφτεται με τους επιτελείς του… Όλοι πρέπει να είναι έτοιμοι… Η βουλγαρική επίθεση μπορεί να εκδηλωθεί από στιγμή σε στιγμή….
Την επομένη… 20 Φεβρουαρίου, η αγωνία κορυφώνεται. Και ενώ όλοι είναι με το δάχτυλο στη σκανδάλη, οι Βούλγαροι θα παίξουν…ένα από τα αγαπημένα τους τεχνάσματα, που συνίσταται στην εξαπάτηση του αντιπάλου: Τις πρωινές ώρες, ο Αθανασώφ πληροφορεί τον Γαργαλίδη ότι πριν την (χθεσινή) συμφωνία, για 48/ωρη παύση κάθε δραστηριότητας εκατέρωθεν, «Διμοιρία βουλγαρική διηυθύνετο εκ Σωχού προς Νιγρίταν». Με περισσή πονηρία, προτείνει «να στείλωσι δύο μικτούς αγγελιοφόρους», προκειμένου να διαμηνύσουν στη Διμοιρία να επιστρέψει στο Σωχό. Συμφωνούν να στείλουν τον Ανθ/στή Νικολετάτο, συνοδευόμενο από τον πρόσκοπο Πέτρο Ιακώβου ως διερμηνέα, και έναν Βούλγαρο αγγελιοφόρο, εφοδιασμένο με σχετική επιστολή του Αθανασώφ… Συναντούν τη βουλγαρική Διμοιρία «προς δυσμάς και αρκετά μακράν του Ξυλότρου». Ο αγγελιοφόρος, παραδίνοντας την επιστολή μεταφέρει διά στόματος τη διαταγή, περί άμεσης επιστροφής στον Σωχό, στον επικεφαλής της Διμοιρίας. Ανοίγοντας αυτός την επιστολή φωνάζει δυνατά: Τι είναι αυτά που μου λες. Ο Αθανασώφ μου γράφει άλλα! Δεν λέει να γυρίσω στον Σωχό αλλά να μείνω εδώ που είμαι και να επικοινωνήσω με τον Χρηστώφ… Και αμέσως διατάζει το ίδιο αγγελιοφόρο να πάει αμέσως στο Ξυλότρο…
Ο Ιακώβου, αντιλαμβανόμενος τη συμπαιγνία, μεταφράζει τα λεχθέντα στον Νικολετάτο που φεύγει ολοταχώς στη Νιγρίτα…Ταυτόχρονα …ο βουλγαρικός Ουλαμός λαμβάνει θέσεις μάχης, ενώ αναχωρεί για τη Νιγρίτα και ο Ιακώβου. Κάνει μικρή στάση «επί της οδού εις το ύψος της Τσερπίτσης» και ενημερώνει σχετικά τον Σταυριανόπουλο, που αμέσως θέτει το Λόχο του σε αυξημένη επαγρύπνηση.
Στο μεταξύ ο Γαργαλίδης …σκυμμένος στο Γραφείο του συντάσσει «εν σχεδίω» την αναφορά του …για τα συμβάντα της προηγούμενης… Κατά το μεσημέρι καλεί τον Ανθυπασπιστή Μήτα Άγγελο και του παραδίδει την αναφορά, προκειμένου να την αντιγράψει και να μεριμνήσει για την αποστολή της. Σε λίγο καταφθάνει ασθμαίνων ο Νικολετάτος και τον ενημερώνει για …το «τέχνασμα» του Αθανασώφ… Ο Γαργαλίδης πετάγεται από την καρέκλα του και αμέσως διατάσσει «να επισάξωσιν αυτώ τον ίππον», προκειμένου να προλάβει το ξέσπασμα της σύγκρουσης. Ελπίζει ότι ίσως πρόκειται για παρεξήγηση αφού δεν έληξε ακόμα η χθεσινή 48/ωρη διορία, που ο ίδιος ο Χρηστώφ είχε ζητήσει…Τη στιγμή εκείνη καταφθάνει και ο Ιακώβου που του αναφέρει ότι το βουλγαρικό απόσπασμα έλαβε θέση μάχης… Τότε καλεί τον Βασιλακόπουλο …να τον συνοδεύσει, προφανώς με τη σκέψη να ζητήσει συνάντηση με τον Χρηστώφ. Είναι και οι δύο έφιπποι, έτοιμοι να ξεκινήσουν, και η ώρα είναι 13.30 (της 20.2.1913) όταν ακούεται ένας κανονιοβολισμός. Ο Χρηστώφ παραβιάζει τη 48/ωρη διορία …αρχίζοντας τις εχθροπραξίες 26 ώρες νωρίτερα…
Ο Γαργαλίδης αποδεσμεύει τον Βασιλακόπουλο και τον διατάσσει να σπεύσει στον Λόχο του στην Τσιαρπίστα. Προστάζει να κάνει το ίδιο και ο Γαρδίκας και επίσης να δράσουν μέσα στη Νιγρίτα, σύμφωνα με το σχέδιο ο Υπ/γός Τσαφίτσας, ο αρχηγός της πολιτοφυλακής Γιαγκλής, ο αρχηγός της χωροφυλακής Ανθ/ρχος Κρανάκης και ο επικεφαλής των Προσκόπων Υπ/γός Γαλανόπουλος. Ο ίδιος μεταβαίνει «έφιππος και κατάμονος» στην Τσιαρπίστα. Στα Πλατανούδια σφυροκοπείται από το βουλγαρικό πυροβολικό ο Λόχος Σταυριανόπουλου. Τον ειδοποιεί ότι από στιγμή σε στιγμή λαμβάνουν τις θέσεις μάχης και οι άλλοι δύο Λόχοι. «Εκ του ύψους του μιναρέ της Τσερπίστας», ο Γαργαλίδης παρατηρεί τις κινήσεις των Βουλγάρων αλλά και τους δύο δικούς του Λόχους, που προχωρούν στις θέσεις τους «μετά μεγάλων προφυλάξεων». Είναι η έκπληξη που ετοιμάζει στον αντίπαλό του: Ο Χρηστώφ γνωρίζει ότι έχει μπροστά του έναν μόνο Λόχο. Θα δοκιμάσει δυσάρεστη έκπληξη όταν αντιληφθεί ότι ο ένας Λόχος είναι ...τρεις! Βέβαια, το στρατήγημα …έχει … κόστος: Ο Λόχος Σταυριανόπουλου, που υπομένει στην αρχή «μόνος ... την εχθρικήν προσβολήν», υφίσταται μεγάλες απώλειες από τα βουλγαρικά κανόνια, που έχουν στοχεύσει με συγκεντρωτικά πυρά στα Πλατανούδια. Ο Λόχος «έσχεν 8 φονευθέντας επί τόπου, 4 θανόντας την επαύριον ..., 16 πληγωμένους» …Το εχθρικό πεζικό, με την κάλυψη του πυροβολικού, έχει πλησιάσει μέχρι του «Καμπέρη το δένδρο»… κοντά στο σημερινό εργοστάσιο πετροβάμβακα του Αναστασιάδη… Η κατάσταση …αλλάζει μόλις καταφθάνουν και οι άλλοι δύο ελληνικοί Λόχοι που καταλαμβάνουν θέσεις μάχης, αριστερά και δεξιά από τον Σταυριανόπουλου… Τώρα ο σφοδρός κανονιοβολισμός έχει σχεδόν παύσει, σε λίγο όμως θα ακολουθήσει κόλαση πυρός από τα βουλγαρικά Μάουζερ και κυρίως από τα δυο φοβερά μυδραλιοβόλα… Όμως το πεζικό των Βουλγάρων πληρώνει βαρύ φόρο αίματος από τη στιγμή που εξορμά από το ύψος της «Γκορνιτσιάς»… Τα Μάνλιχερ των Ελλήνων στρατιωτών …μπορούν να τους προσβάλουν μόλις ξεμυτίσουν… Όσοι Βούλγαροι έχουν καταφέρει να φτάσουν στη φυσική οχύρωση που προσφέρει το ποτάμι, ανταποδίδουν τα θανάσιμα πυρά. Και όταν στήνονται τα δύο πολυβόλα, το εχθρικό πυρ είναι καταιγιστικό.
Τίποτα όμως δεν θα κάμψει την αντίσταση των Ελλήνων στα «Πλατανούδια», παρά το γεγονός ότι έχουν ένα απροσδόκητο ατύχημα: Ο Κορδογιάννης που βρισκόταν στη Νιγκοσλάβη, με αντικειμενικό σκοπό να πλευροκοπήσει τον Χρηστώφ, «εξήλθεν ορμητικώς άμα ήκουσε τον κανονιοβολισμόν» πλην όμως από την πρώτη στιγμή τραυματίστηκε …στο γόνατο, πολύ σοβαρά. Έτσι ο Λόχος του «όστις ουδένα έτερον αξιωματικόν είχεν ...δεν έλαβε πλέον μέρος εις την μάχην ολόκληρον την ημέραν». Έτσι, με τον Κορδογιάννη σφαδάζοντα από τον πόνο, ο Λόχος του θα περιπλανηθεί στα αμπέλια Ξυλότρου-Τσιαρπίστας και τελικά θα αποσυρθεί αρκετά πιο αριστερά και πίσω από τον Λόχο Γαρδίκα.
Ο Γαργαλίδης, διατάσσει να συγκεντρωθεί προσωρινά ο Λόχος Κορδογιάννη «όπισθεν της Τσερπίστας» και να επεκταθεί ο Γαρδίκας «επί του αριστερού». Ο ίδιος, ευρισκόμενος πάντοτε στη γραμμή του πυρός, κατευθύνει τους μαχητές: Από την 14.00 ώρα της 20.2.1913, θα σημειώσει στην αναφορά …«μάχομαι μεταξύ Τσερπίστας και Ξυλότρου...». Και ζητά ενισχύσεις.
Οι ενισχύσεις …θα αργήσουν μερικές μέρες. Η πάνδημη όμως συμμετοχή των Τσιαρπισινών θα καλύψει άμεσα το κενό… Κατά τον Παπαθανασίου, το «εσπέρας» ο Ευάγγελος Μπαλτάς προσεγγίζει στα Πλατανούδια και παρατηρεί ότι οι στρατιώτες μάχονται νηστικοί. Τότε γυρίζει, αναθέτει στις γυναίκες να ετοιμάσουν ψωμί και φαγητό και τα μεταφέρει στον τόπο της μάχης. Άλλοι, σύμφωνα με την παράδοση περιθάλπουν τους τραυματίες. Τους μεταφέρουν στα σπίτια τους, που τα μεταβάλλουν σε πρόχειρα νοσοκομεία. Μνημονεύονται τα σπίτια των Αγγέλου Δούλη, Δημητρίου Καρούση και Στέργιου Ράπτη. Οι νεκροί θάβονται στην αυλή της εκκλησίας όπου βρίσκεται το νεκροταφείο. Προφανώς, σε κάποιο Τσιαρπισινό σπίτι προσφέρονται οι πρώτες βοήθειες στον βαριά τραυματισμένο Υπολοχαγό Κορδογιάννη….
Η συμπαράσταση, ο ενθουσιασμός και η συμμετοχή των κατοίκων της Τσιαρπίστας χαλυβδώνει το μαχόμενο στράτευμα… Πρώτος μεταξύ ίσων ο αρχηγός της μάχης, ο Λοχαγός Γαργαλίδης. Το άγρυπνο μάτι του εντοπίζει κάποια στιγμή 150 Βουλγάρους οι οποίοι διαφυγόντες εκ Νιγρίτης διευθύνονται προς το Φυτόκι, απειλούντες την δεξιά πτέρυγα του Βασιλακόπουλου. Η προσβολή αυτή έχει αρχίσει «μετά μεγάλης βραδύτητος», αλλά εκδηλώνεται «μετά πολλής σφοδρότητος», με ταυτόχρονη επέλαση του βουλγαρικού ιππικού που ορμώμενο από την τοποθεσία «Γερακάρης» πλαγιοκοπεί το δεξιό της ελληνικής παράταξης. Ο γενναίος Λοχαγός …σπεύδει προς τους «δραπετεύσαντες εκ Νιγρίτης» και τοποθετεί «εκ του μέρους τούτου άνδρας τινάς, οίτινες κρυπτόμενοι καλώς όπισθεν ενός τοίχου», προξενούν «πολλάς απωλείας εις τους επιτιθέμενους»….
Στο μεταξύ, με τον πρώτο κανονιοβολισμό-σύνθημα των Βουλγάρων (στις 13.30 της 20.2.1913), μέσα στη Νιγρίτα έχει ξεσπάσει …αγώνας αλληλοεξόντωσης μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων. Όποιος ξεμυτίσει, εισπράττει καυτό μολύβι. Από τις πρώτες στιγμές, «ο Γραμματεύς της Διοικήσεως επληγώθη εις την κεφαλήν εν τω Διοικητηρίω», αναφέρει ο Διοικητικός Επίτροπος Νιγρίτας. Πρωτομάρτυρας όμως της άγριας σύγκρουσης θα είναι ο εκ Σωχού Ανθ/στής Άγγελος Μήτας: Έχει αντιγράψει «την πρώτην σελίδα» της αναφοράς …που του έδωσε «εν σχεδίω» ο Γαργαλίδης, όταν ακούγεται ο κανονιοβολισμός, και σχεδόν αμέσως, έκρηξη χειροβομβίδας και πυκνά πυρά. Ο νεαρός Εύελπις, αφήνει τα χαρτιά, βγαίνει στο δρόμο και τρέχει …στο οίκημα που στεγάζεται η Ελληνική Αστυνομία. Ο Διοικητής της αστυνομίας Ανθ/ρχος Κρανάκης που ήταν στο Γραφείο του με τον ειρηνοδίκη Διονύσιο Παπαχελά, έχει ήδη επιχειρήσει να βγει στο δρόμο, επικεφαλής χωροφυλάκων, δεχθείς όμως καταιγιστικά πυρά, συμπτύσσεται… «Ολίγα λεπτά κατόπιν» ο Μήτας, αψηφώντας τον κίνδυνο, σπεύδει «με 5 στρατιώτας και 1 Δεκανέα» για να ενισχύσει τον Κρανάκη. Την ίδια στιγμή, οι Βούλγαροι επιχειρούν έξοδο από το χάνι Χατζηπρίμου με ομοβροντία πυκνών πυροβολισμών. Μια σφαίρα βρίσκει τον Άγγελο Μήτα και τον αφήνει νεκρό επιτόπου… Τον παραλαμβάνουν αμέσως τρεις παρατυχόντες Νιγριτινοί και τον μεταφέρουν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου όπου ενταφιάζεται.
Η έξοδος των Βουλγάρων από τα καταλύματά τους επιβάλλεται έστω και με τη βία…. Ο Βούλγαρος τραυματίας «Δημ. Στοεμένωφ ...ωρκίσθη ...ότι ο... Αθανασώφ τον ετραυμάτισε με το περίστροφόν του, διότι ...μετά τον κανονιοβολισμόν, δεν ηθέλησε να σημάνη (με τη σάλπιγγα) έφοδον εναντίον των Ελλήνων». Ο Αθανασώφ …βγαίνει με όσους τον ακολουθούν αφήνοντας τους απρόθυμους στρατιώτες «εντός του χανίου». Κύριο μέλημά του είναι η διαφυγή από τη Νιγρίτα. Το σχέδιό του προβλέπει διάσπαση του ασφυκτικού κλοιού με κατεύθυνση προς το Φυτόκι… Για την επίτευξη του σκοπού του, θα κάνει επιθέσεις αντιπερισπασμού μέσα στην πόλη.
Όμως, και οι ελληνικές δυνάμεις εφαρμόζουν το δικό τους σχέδιο. Οι στρατιώτες του Λόχου Τσαφίτσα, οι Πρόσκοποι του Γαλανόπουλου, οι Νιγριτινοί Πολιτοφύλακες του Γιαγκλή εκτελούν με αυταπάρνηση την εντολή που έχει δοθεί στον καθένα. Έμπειροι σκοπευτές σημαδεύουν κάθε Βούλγαρο που τολμά να ξεμυτίσει. Στα καίρια σημεία της πόλης είναι τοποθετημένες φρουρές που κλείνουν όλες τις πιθανές διόδους διαφυγής και προστατεύουν τα ζωτικά σημεία. Έτσι όταν …εχθρικό τμήμα ορμά να καταλάβει το Διοικητήριο και την αποθήκη τροφίμων και πυρομαχικών, βρίσκει μπροστά του τους άνδρες του Γιαγκλή που ανταποδίδουν τα πυρά, αποκρούουν τους επιτιθέμενους και τους αναγκάζουν να επιστρέψουν στα καταλύματά τους.
Οι Βούλγαροι του Αθανασώφ θα πληρώσουν βαρύ τίμημα στην προσπάθειά τους να διαφύγουν. Στην πραγματικότητα έχουν δύο επιλογές: Να παραδοθούν ή να ακολουθήσουν τον Λοχαγό τους στην απέλπιδα έξοδο. Όσοι τον ακολουθούν πέφτουν πάνω στην κόλαση των ελληνικών πυρών. Όπου και να στραφούν, τους περιμένουν θεριστικές βολές… Στο διήμερο 20-21 Φεβρουαρίου περί τους 105 Βούλγαροι στρατιώτες συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι …και 20 πέφτουν νεκροί. Περί τους 160 θα κατορθώσουν να διαφύγουν προς το Φυτόκι… Σύμφωνα με βουλγαρική αναφορά, κατά τις 5 το απόγευμα …«ο Λοχαγός Αθανασώφ όστις ηδυνήθη με μεγάλην δυσκολίαν να εγκαταλείψη την Νιγρίταν μετά μέρους του Λόχου του, συνήντησε τον Ταγ/ρχην Χρηστώφ και ο τελευταίος ...τω έδωκε διαταγήν να καταλάβη θέσιν πλησίον της Τσερπίτσας.... Οι στρατιώται διηγούνται ότι επολέμησαν εναντίον στρατιωτών και κατοίκων οπλισμένων... Δέκα λεπτά κατόπιν (της ενάρξεως των εχθροπραξιών) άπαντα τα καταστήματα ήσαν κεκλεισμένα και κάτοικοι ωπλισμένοι περιεκύκλωσαν ταχέως τας οικίας πέριξ των βουλγαρικών στρατευμάτων... Πέριξ του σχολείου, αι οικίαι ήσαν ομοίως κατειλημμέναι υπό ωπλισμένων κατοίκων... Εις Νιγρίταν και εις τας εξόδους της πόλεως προς τα χωρία της Τσερπίστας και του Φυτοκίου έπεσαν οι περισσότεροι Βούλγαροι»….
Στα «Πλατανούδια) την 21η Φεβρουαρίου, ώρα 06.20, τα βουλγαρικά κανόνια ξανάρχισαν, ενισχυθέντα με άλλα δύο …Επίσης, άλλος ένας (βουλγαρικός) Λόχος στάλθηκε από τις Σέρρες …προχώρησε μέχρι το Ξυλότρο και προσετέθη στο απόσπασμα Χρηστώφ, επαυξάνοντας τη δύναμή του σε 5 τουλάχιστον Λόχους. Παρά ταύτα …συνεχίζεται η μάχη «όλην την πρωϊαν, αλλά μετ’ ολιγωτέρας εντάσεως». Το βουλγαρικό ηθικό είναι πεσμένο. Η σθεναρή άμυνα των τεσσάρων ελληνικών Λόχων, με την καταλυτική συνδρομή των κατοίκων της Τσιαρπίστας, τους φέρνει σε απελπισία. Δέχονται αδιάκοπα τουφεκιές από το χωριό και φαντάζονται ότι όλα τα σπίτια είναι γεμάτα στρατιώτες! «Οι Έλληνες στρατιώται ενήδρευον όπισθεν των τοίχων, των φρακτών και των παραθύρων ...της Τσερπίστας, οπόθεν επυροβόλουν», θα σημειώσουν σε αναφορά τους.
Μέσα στη Νιγρίτα ο αγώνας συνεχίζεται σκληρός μέχρι να εκκαθαριστούν και τα τελευταία υπολείμματα βουλγαρικού στρατού. «59 Βούλγαροι ...οίτινες είχον κλεισθεί εντός του σχολείου ...παρεδόθησαν την 21ην ...». Σε αυτούς τους 59 …αναφέρεται …η παράτολμη ενέργεια ενός Οθωμανού Φυτοκινού, του Καρασαλή, που …«αψηφώντας τις ομοβροντίες των Βουλγάρων, πλησιάζει το Σχολείο μ’ ένα δοχείο πετρέλαιο. Με μια σκαλωσιά ανεβαίνει στο παράθυρο και χύνει όλο το πετρέλαιο στην αίθουσα όπου ήσαν συγκεντρωμένοι οι Βούλγαροι στρατιώτες ...(οπότε αυτοί) έντρομοι ...πηδούν από τα παράθυρα» και πιάνονται αιχμάλωτοι.
Κατησχυμένοι οι Βούλγαροι στρέφουν τα πυρά τους εναντίον αμάχων.«Περί την εσπέραν» …το πυροβολικό τους έβαλε 120 οβίδες εναντίον της Νιγρίτας και της Τσερπίστας, «καταστρέψαντες την εκκλησίαν» του χωριού… Ευτυχώς όμως, και γι’ αυτήν ακόμα την επαίσχυντη πράξη, τον βομβαρδισμό αμάχου πληθυσμού σε κατωκημένους τόπους, οι Νιγριτινοί και οι Τσιαρπισινοί είχαν πάρει έγκαιρα τα κατάλληλα μέτρα… Κατά το τριήμερο των σφοδρών μαχών (20 έως 22 Φεβρουαρίου), τα γυναικόπαιδα «ίνα μη μένωσιν εκτεθειμένα εις το πυρ του βουλγαρικού πυρ/κού», απήρχοντο την ημέρα και επανήρχοντο τη νύχτα, με τη συνοδεία οπλισμένων πολιτών. Στην Τσιαρπίστα, «αρκετά γυναικόπαιδα κρύβονταν στο μικρό φαράγγι πού υπήρχε τότε πίσω από την εκκλησία». Έτσι, οι οβίδες και σφαίρες που έπεσαν μέσα στο χωριό, προκάλεσαν ζημιές, κυρίως σε σπίτια, και μόνο ένας πολίτης (ο Γιάννης Μπάγκαλας), σύμφωνα με την τοπική θύμηση, χτυπήθηκε θανάσιμα. Παρόμοια συνέβησαν και στη Νιγρίτα, όπου μέχρι τις εσπερινές ώρες έληξε η εντός της πόλεως μάχη.
Στις 22 Φεβρουαρίου, οι Βούλγαροι από επιτιθέμενοι μεταβάλλονται σε αμυνόμενους… Ο Χρηστώφ παραμερίζεται και η διοίκηση των στρατευμάτων τους περιέρχεται στον Συν/ρχη Ταμπακώφ. Ο τελευταίος έχει διαβεί τη γέφυρα του Όρλιακου, επικεφαλής Συντάγματος Ιππικού….
Η μάχη (στα Πλατανούδια) συνεχίζεται με μεγάλη συμμετοχή πολιτών από την Τσιαρπίστα, αλλά όπως φαίνεται και από τη Νιγρίτα μιας και η μάχη μέσα στην πόλη έχει λήξει από την προηγουμένη. Πράγματι, σύμφωνα με βουλγαρική αναφορά …την ημέρα αυτή οι βουλγαρικές δυνάμεις υφίστανται «εις εκάστην κίνησιν το πυρ των ελληνικών στρατευμάτων», μεταξύ των οποίων παρατηρούν «μέγαν αριθμόν ωπλισμένων χωρικών»….
Η βουλγαρική ηγεσία …τα έχει χαμένα και επιδίδεται σε σπασμωδικές ενέργειες. Όπως αναφέρει ο Καραμανλίκης από τις Σέρρες, «φέρουσιν ενισχύσεις σιδηροδρομικώς εκ Δράμας και ενεργούσιν ενταύθα στρατολογίαν Βουλγάρων χωρικών και ανταρτών». Ο ίδιος ο Καραμανλίκης βρίσκεται «εν επιφυλακή εντός των χανίων» στα οποία στρατωνίζεται το 3ο Ιππικό Σύνταγμα. Παρά ταύτα ο Βουλκώφ, φοβούμενος πλέον και τη σκιά του, τοποθετεί «δύο πεδινά πυροβόλα επί της ακροπόλεως»…
Στις 23 Φεβρουαρίου το βουλγαρικό πυροβολικό σχεδόν θα σιγάσει. Θα ρίξει περί τις 40 οβίδες που ελάχιστα θα ενοχλήσουν τις ελληνικές γραμμές… Ρίχνονται «τυφεκιοβολισμοί εκατέρωθεν μόνον κατά των αποκαλυπτομένων στρατιωτών». Την 1 μ.μ, ένα Σύνταγμα Ιππικού (αυτό που έφερε ο Ταμπακώφ) βαδίζει από Αβδαμάλ προς Ξυλότρο, δεν παίρνει όμως μέρος στη μάχη. Φαίνεται ότι σκέφτονται να «κλείσουν» την επιχείρηση, αφού δεν έχουν άλλες ισχυρές δυνάμεις για να ρίξουν στη μάχη. Το ιππικό που έχουν φέρει …είναι εύκολη λεία για το ελληνικό πεζικό. Οπλισμένο με (κοντόκανες) αραβίδες και πυροβολώντας εν κινήσει, είναι εξαιρετικά τρωτό απέναντι στα τoυφέκια Μάνλιχερ και Μάουζερ που βάλλουν από σταθερές θέσεις και είναι μεγαλύτερου βεληνεκούς.
Επιπλέον, οι ελληνικές δυνάμεις ενισχύονται σημαντικά. Τις εσπερινές ώρες της ημέρας αυτής φθάνουν στη Νιγρίτα τρεις νέοι Λόχοι και μαζί τους ο Διοικητής του 21ου ΣΠ, Αντ/ρχης Μιχαλόπουλος-Αρκαδικός …ως «Ανώτερος Στρατιωτικός Διοικητής»…Τα μεσάνυχτα της 23 προς 24 Φεβρουαρίου «οι Βούλγαροι έβαλον τας προφυλακάς ...τρις δι’ομοβροντιών, μεθ’ ό έπαυσε το πυρ»… Φεύγοντας οι Βούλγαροι, αναλογίζονται ότι έχουν αφήσει πίσω τους πάνω από 100 αιχμαλώτους… Το γεγονός αυτό τους οδηγεί στην απόφαση να αρπάξουν ως ομήρους άμαχους πολίτες ώστε …να διαπραγματευτούν αμοιβαία ανταλλαγή… Παίρνουν μαζί τους 2 πολίτες από το Αβδαμάλ και 3 από το Ξυλότρο. Μεταξύ αυτών αναφέρεται και ο ιερέας του Ξυλότρου ο οποίος …διέφυγε καθ’ οδόν και «κατόρθωσεν εις την εκκλησίαν της Καμήλας να διασωθεί»…